15 қазан 20212023 жылдың 30 маусым

Қаржылық сауаттылық: негіздері, функциялар, қалай үйренуге болады

Байлық – таңдаулы адамдар үшін. Молшылықта өмір сүру үшін күш-жігеріңді аямай еңбектену керек. Іскерлік қабілетің болмаса, бизнесте табысқа жете алмайсың. Мұндай қате көзқарастар адамның санасында қалыптасып бекіген жағдайда адам өзінің қаржысын саналы түрде басқара алмайды. Тапқан табысынан артық мөлшерде жұмсап отырады, қарызға батады немесе керісінше әрбір ұсақ-түйекке ақша үнемдеумен, ауыр күндерге арнап ақша жинап отырады. Жағдайды түзетуге қаржылық сауаттылықты арттыру көмектеседі. Біз ақшамен қазіргі заманғы қатынастардың негіздері туралы қысқаша айтып береміз.

Қаржылық сауаттылық не үшін қажет?

Өз қаржыңызды басқару принциптерін ұстану арқылы сіз табысыңызға сәйкес өмір сүруді және өзіңіздің әл-ауқатыңызды жоспарлы түрде арттырып отыруды үйренетін боласыз.

Қаржылық тұрғыдан сауатты адам мынаны біледі:

өзіне және жақындарына күтпеген жағдайларға арнап (ауру, экономикалық дағдарыс және т.б.) қаржылай қорғауды қамтамасыз ету;
тұрақты жұмыс болмағанның өзінде әдеттегі тіршілік деңгейін сақтап отыру,
ақшаны жинақтап және арттырып отыру,
қосымша табыс көздерін тауып отыру,
алаяқтық қаржылық сұлбаларды тану,
жұмыс берушіге, зейнеткерлік реформаға, елдегі экономикалық жағдайға тәуелді болмау – және өзінің күші мен мүмкіндіктеріне ұмтылу.

Қаржылық сауаттылық негіздері

Қаржыны сауатты басқару дегеніміз - шығындар кірістен аспайды, ал бос қаражаттың барлығы "жұмыс істейді", яғни пайда әкеліп отырады.

Көпшілігіне мұндай ауқаттылық деңгейі қол жетімсіз болып көрінеді: жалақыдан жалақыға дейін өмір сүріп отырсаң, бос ақшаны қайдан аламын? Шындығында, әркім үнемдеуге, инвестициялауға, пассивті кіріс алуға және қаржылық сауатты бола алады. Мұны істеу үшін Сіз бюджетті бөлудің негіздерін түсініп, ақша әдеттеріңізді біртіндеп өзгерте бастауыңыз керек. Қажетсіз заттарға импульсивті шығындарды бақылау үшін, кем дегенде, кірістер мен шығыстардың есебін жүргізу.

Экономика – дәлдік ғылым; материалдық жағдайыңызды жақсарту үшін оның заңдарымен танысып және оларды практика жүзінде қолдансаңыз жеткілікті.

Қаржылық есепті жүргізу

Түскен ақша мен жұмсалған ақшаның есебін жүргізіп отыру – қаржылай сауатты адамның пайдалы әдеті. Бір айдан кейін-ақ сіз ақшаны қалай жұмсап отырғаныңызды және қандай қателіктер жасап отырғаныңызды көретін боласыз.

Барлық шығындарды бағыт бойынша жіктеу арқылы тіркей бастаңыз. Мысал:

1-топ – ағымдағы шығындар: сізге күнделікті қажет болатын азық-түлік пен тауарларды сатып алу,
2-топ – міндетті төлемдер: несиелер, коммуналдық қызметтер, ұялы байланыс,
3-топ – ойын-сауықтар: кино, бар, әріптестердің туған күндері,
4-топ – ірі мөлшерде сауда жасау,
5-топ – автокөлікке қатысты, сонымен бірге сақтандыру мен жанармайға қатысты шығындар.

Егжей-тегжейін өзіңіз белгілейсіз: шығындардың есебін жүргізудің 1-2 айынан кейін сіз өзіңізге ыңғайлы жіктеу жүйесін қалыптастырып аласыз. Есепке барлық шығындарды, тіпті елеусіз болып көрінетіндерді де қосыңыз.

Ноутбуктың алдында қолында чек ұстап отырған әйел

Кірістеріңізді де жазып отыруды ұмытпаңыз. Тек жалақыңызды ғана емес, сондай-ақ басқа табыс көздерінен түсіп отырған кірістерді, сонымен бірге салымдар бойынша пайыздарды және егер картаңызға кешбэк қосып төленіп отырса, соны да есепке алып отырыңыз.

Деректерді жеткілікті мөлшерде жинап алып, оларды зерттеуге және талдауға кірісіңіз:

бір айдағы шығыстар мен кірістерді салыстырыңыз,
өздерін айналып өтуге болатын шығындарды анықтаңыз (жоспарланбаған сатып алулар, такси, өзіңіз бармайтын спортзалға абонемент сатып алу),
азырақ төлеуге болатын шығындық баптарды табыңыз (тауарды көтеріңкі бағамен сатып алу, қымбат салонда шаш қию үшін артық төлеу),
нақты қорытындылар жасаңыз (айдың соңында қанша ақша қалды),
2 және 3 тармақтар бойынша үнемдеудің есебімен қалдықтың қанша қалуы мүмкін болатынын есептеңіз.

Нәтижесінде сіз өзіңіздің қаржылық жағдайыңыздың нақты бейнесін аласыз және шығындарды қалай оңтайландыру керектігін түсінесіз. Құзыретті талдаудан кейін сіз неге дұрыс нәрсеге ақша жинай алмайтындығыңызды немесе инвестициялауды бастай алмайтыныңыз анық болады. Енді келесі қадамға – бюджетті жоспарлауға көшуге болады.

Бюджетті жоспарлау

Бюджетті жоспарлау белгілі бір мақсатқа жету үшін қажет болады.

Мақсат кез келген сипатқа ие болып отыруы мүмкін. Қартайған шақта таршылықсыз өмір сүру, ипотеканы мерзімінен бұрын төлеңіз, миллион теңге жинау үшін ақша жинай бастыңыз – сізді не ынталандыратынын таңдаңыз.

Маңызды сәт: бюджетті өз шығындарыңызды талдап және өзіңіздің қаржылық әдеттеріңізді анықтағаннан кейін ғана жоспарлап отырған дұрыс.

Себебі мақсатыңыз қаншалықты өршіл болғанымен, күнделікті қажетсінулер бәрібір де басым болады. Тіпті қаржылық тұрғыдан сауатты адамның өзіне келешек үшін кішкентай қуаныштардан бас тарту қиынға соғады. Сол себептен жоспарлау кезінде өзіңіздің үйреншікті өмір салтыңызды ескеріп және сол не өзге шығындардан бас тартуға дайынсыз ба, өзіңізге осы сұраққа шынайы жауап беріңіз.

Жоспарлаудың бюджетті есепке алумен қатар мақсатқа жетуге қалай көмектесетінін мысал келтіре отырып қарастырайық.

Мысалы, мақсатыңыз – ай сайынғы кірісі 500 000 теңге болатын 800 000 теңгеге демалысқа бару. Сонымен, сізге 2 ай ғана жұмыс істеу керек - және сіз сапарға дайындала аласыз. Бірақ чемоданыңызды жинауға асықпаңыз. Соңғы 2-3 айдағы шығындарды зерттеуден бастау керек:

Міндетті төлемдердің – өздерін азайту мүмкін болмайтын төлемдердің сомасын есептеңіз, олар: тұрғын үй қызметтерінің төлемі, несиелердің және т.б. төлемі (мысалы, 150 000 теңге шықты делік);
жақын арада қандай шығындардың көзделіп отырғанын ойлап көріңіз: салықтар, стоматология, ААЖМС мерзімін ұзарту (мысалы, тағы 100 000 теңге);
кірістен барлық міндетті төлемдерді алып тастаңыз (500 – 150 – 100 = 250 000 теңге);
алынған мәні – өзінің бір бөлігін сіз «өмір сүруге», ал қалғанын демалысқа қалдыратын сома;
міндетті емес шығындық баптардың барлығы бойынша, сонымен бірге тамақтану мен көлікке қатысты шығындарды қоса алғанда, орташа есеппен қанша ақша жұмсайтыныңызды қарап көріңіз (мысалы, 90 000 теңге);
осылайша сіз демалысқа жинай бастайтын ең аз соманы алатын боласыз (250 – 90 = 160 000 теңге);
мақсатыңызға қанша мерзімде қол жеткізетініңізді есептеңіз (800 000 / 160 000 = 5 ай.);
жылдамырақ жинау үшін міндетті емес төлемдерді қалай азайтуға болатынын ойланып көріңіз.

Енді жақсы табыспен де демалысқа ақша жинау оңай емес екені белгілі болды. Шығындарды қысқартудан басқа, кірісті арттыру арқылы мақсатқа жетуді жеделдетуге және экономикалық жағдайыңызды жақсартуға болады.

Адам саяхат бюджетін есептеуде

Қосымша табыс көздері

Сіз тәуекелдерді әртараптандыру деген ұғым жайлы естіген боларсыз. Бұл термин негізінен инвестициялар саласында қолданылады: бұл мүмкін шығындарды азайту үшін әр түрлі активтер мен салаларға ақша салу керек дегенді білдіреді. Мысалы, егер сіз барлық ақшаңызды X компаниясының акцияларына салсаңыз және ол өртеніп кетсе, қалтаңызда нөл қалады. Бірақ егер ақшаның бір бөлігі Y компаниясының акцияларына салынған болса, онда X компаниясының сәтсіздігі енді экономикалық фиаско болып көрінбейді.

Алайда инвестициялардан басқа да салаларға қатысты тәуекелдерді әртараптандырып отыруға болады. Қаржылай сауатты адам табыстың жалғыз көзіне сүйеніп отырмайды – ол өзіне табыс табудың бірнеше мүмкіндігін қамтамасыз ететін болады.

Қосымша табыс табудың жолдары мыналар болуы мүмкін:

қосымша жұмыс, фриланс,
жылжымайтын мүлікті жалға беру,
әуесқойлықты табыс көзіне айналдыру,
продажа вещей, которыми вы не пользуетесь,
банкілік салымдар, инвестициялар, трейдинг,
меншікті бизнес.

Соңғы әдіске жақынырақ тоқтала кетейік. Бизнесін өз күшімен нөлден бастауға әркімнің уақыты мен күшін шығындауға ниеті бола бермейді. Мұның анағұрлым жайлы әдісі бар, ол Amway-мен бизнес жүргізу.

Amway-мен бизнес – бұл инвестицияларды қажет етпейтін және кәсіпкерлік тәуекелдердің ең аз мөлшерін көтеретін қосымша табыс көзі. Бұл жағдайда сіздің жасыңыз бен біліміңіз маңызды емес. Amway-мен бизнес табыс деңгейін арттыруға көмектеседі, бірақ оны табыс табуға арналған жалғыз қызмет түрі ретінде де қарастыруға болады.

Amway кәсіпкері болу үшін сіз жеке кәсіпкер немесе ЖШС мәртебесіне ие болуыңыз керек, содан кейін қарапайым тіркеу рәсімін өтуіңіз керек, содан кейін сіз өнім бойынша ұсыныстар бойынша ақша таба аласыз.

Amway-да тауарды сатып алу немесе оқу ақысын төлеу талап етілмейді.

Сіз тіпті әлеуметтік желілерде әлеуетті клиенттермен қарым-қатынас жасай отырып, бизнесті онлайн режимінде жүргізе аласыз. Сіз мұны Amway академиясында онлайн біле аласыз.

Қаржыға деген сауатты көзқарасты қалыптастырамыз

Қаржылық сауаттылығы төмен адам, әдетте, ақшаның кепіліне айналады және келесі үлгілердің бірімен әрекет етеді:

тапқан ақшасын түгелдей жұмсаумен, қаржылық қауіпсіздік жастығын жинамайды,
тапқан табысынан артық ақша жұмсаумен, қарызға батып отырады,
болашағына алаңдаумен, ақша жұмсауға қорқады, осылайша барлық жағдайларда тартынып отырады,
бос қаражаттан пайда табу үшін банкілік немесе ивестициялық аспаптарды қолданбайды,
перспективалық ой толғамайды және зейнетке шыққаннан кейінгі өмірге арнап қор жинамайды,
табысын арттыру мүмкіндігін іздестірмейді,
экономикалық жүйені өзінің қиыншылықтары үшін кінәлау арқылы теріс ойлайды.

Әлбетте, бұл сценарийлердің толық тізімі емес және сіз айналаңыздан осындай қаржыға деген қате көзқарастың әлі көптеген мысалдарын табасыз. Өзгелердің қателерінен сабақ алып және өзіңіздің қалыптасқан әдеттеріңізді бақылап отырыңыз: ақшаға тәуелділіктен, негізсіз қорқыныштардан, ойланбастан ақша жұмсау әдетінен құтылыңыз.

Барынша тиімді стратегия – ақшаға деген тұтынушылық көзқарасты басқарушылық іс-қимылдың анағұрлым сауатты үлгісімен алмастыру.

Қаржылық сауаттылықтың деңгейі

Сауаттылықтың 4 деңгейі бар:

0-деңгей – жеке қаржыны басқару туралы білімінің мүлде болмауы,
1-деңгей – бастапқы білімі,
2-деңгей – анықтамаларды білу және инвестициялаудың негізгі құралдарын қолдана білу;
3-деңгей – қаржы саласындағы терең білімі бар, заманауи банкілік және инвестициялық аспаптарды барынша қолдану.

Миниатюралық адамдар тиындардың үстінде тұр

Әдетте, адамның қаржылық сауаттылық деңгейі оның ауқаттылық деңгейіне сай болып отырады:

0-деңгей – борышқорлық шұңқыр, ақшалай құралдардың созылмалы тапшылығы,
1-деңгей – кіріс пен шығыс шамамен бірдей болып келеді, адам ақша таба біледі, алайда инвестиция жасауды білмейді,
2-деңгей – материалдық тұрақтылық, жинақтаулар мен жанама табыстың болуы,
3-деңгей – жұмыс істемеу мүмкіндігі, кірісі шығысынан едәуір асуда.

Өсіп-өркендеудің шыңына жету үшін қаржылық сауаттылықты дамытып отыру керек.

Қаржылық сауаттылықты қалай меңгеруге болады?

Қаржылық сауаттылық деңгейін арттырудың әдістері ағымдағы материалдық жағдайға байланысты болып келеді.

0 деңгейінен 1 деңгейіне

0-деңгейден 1-деңгейге өту үшін ең түпкілікті негіздерінен бастау қажет:

теорияны зерттеуге көбірек зейін қою,
зейінді арттыру және шынымен қажет сатып алуларды міндетті емес сатып алулардан ажыратуды үйрену;
ақшаны не нәрсеге жұмсалып отырғанын қадағалап отыру.

Біздің жоғарыда әңгімелеген бюджетті талдау және қаржылық мақсаттарды қалыптастыру принциптерін қолданып отырыңыз.

1 деңгейінен 2 деңгейіне

1-деңгейден 2-деңгейге өту үшін көбірек күш жұмсау қажет болады. Инвестициялық аспаптарды меңгеріп, банкілік, сақтандыру және басқа да қаржылық қызмет көрсетулердің егжей-тегжейін зерттеуге тура келеді.

Бұл кезеңде қаржыға деген сауатты көзқарас қалыптасуы тиіс. Бұл сәтке қарсы сіз ақшаны үнемдеп және дұрыс жұмсауды, қайдан және қалай табыс табуға болатынын біліп алуыңыз мүмкін. Алайда бұл жеткіліксіз: келесі деңгейге өту үшін қаржылай тәуекелдерге дайын болуды қажет етеді.

Мысалы, бірде бір тиынды жоғалтпай инвестиция жасап отыру әрбір адамның қолынан келе бермейді. Тура осы жағдай баламалы табыс көзін іздеуге де қатысты болып табылады: кейбір жобалардың өтелмейтініне дайын болыңыз. Қаржылай сауатты адамдар мұндай ақша шығынын содан алған тәжірибесінің қайтарымы ретінде байыппен қабылдап отырады.

2 деңгейінен 3 деңгейіне

3-деңгейге өту 2-деңгейге ие адамның қисынды дамуына айналуы мүмкін: жанама табыс табудың тиімді көздері табылып қойған, ірі ақшалай резерв құрылған, сауатты инвестициялық стратегия таңдалған. Осының барлығы капиталдың заңды түрде артуына әкеледі.

Яхтадағы жұп

Жиі жасалатын қателерді жібермеңіз

Қаржыны басқарудағы ең кең тараған қателіктер:

Кіріс пен шығыстың есебін жүргізбеу. Жеке бухгалтерия кез келген ауқаттылық деңгейінде қажет емес, айырмашылығы шығыстардың егжей-тегжейінің көрсетілу дәрежесінде ғана болуда.
Қаржылық мақсаттарды отбасында талқыламау. Сіз белгілеген басымдықты өзіне отбасылық бюджет байланысты болатын адамдардың барлығының қолдап отырғанына көз жеткізіңіз.
Бір ғана категория шеңберінде ой толғап отыру: тек сауда белгісіне бола қымбат смартфон сатып алу, төмен бағасына бола сапасыз сервиске келісім беру. Бірден бірнеше категориялар бойынша талдап отырыңыз: мысалы бағасын емес, баға мен сапа қатынасы тұрғысынан бағалап отырыңыз.
Ақша жинақтамау. Табысыңыз мұқтажсыз күн көруге жеткен жағдайдың өзінде форс-мажор жағдайына арнап ақшалай қордың болғаны маңызды.

Тиімсіз үнем – өз бюджетін пайдалана білмейтін адамның тағы бір белгісі. Қауіпсіз және табысты келешектің кепілі болып табылғандықтан өз ақшасына тұрарлық заттар болады. Оларға өмірді сақтандыру, денсаулықты күту, уақытында медициналық көмекке жүгініп отыру, автокөлік пен техниканы жөндеу, білім алу мен өз-өзін дамытуға ақша жұмсау жатады. Бір сәттік пайдаға алданбаңыз, сатып алып отырған өнімнің немесе көрсетілетін қызметтің әлеуетін бағалап отырыңыз.

Оқыту курстарын өтіңіз

Қаржылық сауаттылықты өз бетіңізбен дамытып отыруға болады, сондай-ақ арнайы курстардан да өтіп отыруға болады, ол жерден сіз құрылымдалған ақпаратқа және кәсіпқойлардың тәжірибесін қабылдап алу мүмкіндігіне ие боласыз. Кейбір компаниялар өз қызметкерлерін оқытып отырады, себебі олар бизнестің ортақ табысының әр қызметкердің білім деңгейіне байланысты екенін түсінеді.

Amway компаниясында қаржылық сауаттылық тақырыбы да өзекті болып табылады. Amway кәсіпкерлерін бизнес-стратегияны құруға, мақсатты және оған қол жеткізу әдістерін таңдауға үйретеді. Оқыту тәлімгерлік шеңберінде тегін өткізіледі, ал алған білімдерін тек бизнесте ғана емес, сондай-ақ жеке басының қаржысын басқару кезінде де қолданып отыруға болады.

Amway өнімдерімен бірге табыс табуды бастаңыз

Сондай-ақ мыналар жайлы біліңіз: